BYDGOSZCZ – miasto na prawach powiatu grodzkiego w województwie kujawsko-pomorskim. Siedziba wojewody, Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego a także starosty bydgoskiego. Najnowsze badania wykazały iż gród bydgoski zbudowany został około 1038 r. Bronił on przeprawy przez Brdę na ,,szlaku bursztynowym”. Obok powstała dosyć duża osada a w niej zbudowany w XII w. kościół pw. św. Idziego. Z 1238 r. pochodzi pierwsza wzmianka o kasztelanie bydgoskim Sulisławie (Suzzlaus de Budegac). W okresie rozbicia dzielnicowego Bydgoszcz należała do książąt kujawskich. W latach 1331–1343 była we władaniu Krzyżaków. W dniu 19 IV 1346 r. Kazimierz Wielki nadał Bydgoszczy prawo miejskie magdeburskie i nakazał w obrębie wałów dawnego grodu kasztelańskiego zbudować murowany zamek. Stał się on siedzibą starosty bydgoskiego. W 1409 r. Krzyżacy zajęli miasto i zamek dokonując wielu zniszczeń. Po wojnie trzynastoletniej Bydgoszcz zaczęła się szybko rozwijać. Podstawą rozwoju miasta był handel, głównie z Gdańskiem, a także rzemiosło. Miasto zostało otoczone murami obronnymi z trzema bramami. W latach 1523–1541 zbudowano wodociągi. W 1594 r. została założona mennica. Zahamowanie rozwoju nastąpiło w XVII w. Przyczyną były zarazy, które dziesiątkowały ludność, a także zniszczenia jakich dokonali Szwedzi. W 1772 r. Bydgoszcz została zajęta przez Prusaków. Rok później rozpoczęli oni budowę Kanału Bydgoskiego łączącego Brdę z Notecią i pobudowali kilka spichrzów. Od 1807 do 1815 r. Bydgoszcz była stolicą departamentu w Księstwie Warszawskim. W 1815 r. ponownie znalazła się w zaborze pruskim. Stała się stolicą rejencji w ramach Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W drugiej połowie XIX w. nastąpił gwałtowny rozwój Bydgoszczy. Stała się silnym ośrodkiem przemysłowym, ważnym węzłem komunikacyjnym. Nastąpił też szybki przyrost ludności. Po I wojnie światowej, w 1920 r., Bydgoszcz znalazła się w granicach Polski, początkowo w woj. poznańskim, a od 1938 r. w woj. pomorskim. W czasie wojny z Niemcami we wrześniu 1939 r. w mieście rozegrały się wydarzenia określane jako ,,krwawa niedziela”. Po II wojnie światowej Bydgoszcz została stolicą województwa pomorskiego, później bydgoskiego. W 1973 r. przyłączono do niej pobliskie miasto Fordon. Bydgoszcz jest aktualnie jednym z największych miast w Polsce. Stanowi ważny ośrodek gospodarczy, naukowy i kulturalny. W Bydgoszczy znajduje się Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. J. J. Śniadeckich, Akademia Muzyczna a także Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Istnieje Filharmonia Pomorska i nowoczesny gmach Opery Nova, Teatr Polski oraz uruchomiony w 2009 r. kompleks muzealny (Muzeum Archeologiczne w Białym Spichrzu, Muzeum Pieniądza, Galeria w Czerwonym Spichrzu, Dom Wyczółkowskiego), na Wyspie Młyńskiej. Od 2004 r. Bydgoszcz jest stolicą diecezji bydgoskiej. Funkcję katedry pełni fara bydgoska z drugiej połowy XV w. W mieście znajduje się także jedna z największych świątyń w Polsce – papieska Bazylika Mniejsza pw. św. Wincentego a Paulo. W dniu 27 X 2006 r. został odsłonięty w Bydgoszczy pomnik konny Kazimierza Wielkiego.

Miasta polskie w tysiącleciu,, kom. red. S. Pazyra, Ossolineum, Wrocław 1965–, t. I, s. 307–311; www.pl.wikipedia.org/wiki/Bydgoszcz-336k; pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_w_Bydgoszczy-60k

KAMIEŃ KRAJEŃSKI - Miasto w województwie kujawsko-pomorskim, powiecie sępoleńskim. Najstarsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1107 r. Była wtedy siedzibą kasztelanii i nosiła nazwę Wawrzeszkowo (Wawrzeszkowice). W XIII w. osada przeszła na własność arcybiskupa gnieźnieńskiego. W dniu 11 II 1359 r. arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki nadał wsi prawa miejskie magdeburskie. Kazimierz Wielki dokumentem z 25 VI 1360 r. potwierdził przywilej i nadał miejscowości nazwę Kamień. Miasto otrzymało 10 włók ziemi z prawem zabudowy jednej włóki. Kazimierz Wielki przyznał też prawo odbywania targów. W 1359 r. arcybiskup Bogoria pobudował zamek nad jeziorem Mochel. Zniszczony on został w  XVIII w. W XIV w. zbudowano także mury obronne. W 1383 r. miasto i zamek zdobył książę mazowiecki Ziemowit. Kamień był kilkakrotnie oblegany i palony przez Krzyżaków (w 1409, 1414 i 1422 r.). W 1457 r. miasto wysłało na wojnę z Zakonem trzech piechurów. Kamień był siedzibą klucza dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. W 1597 r. arcybiskup Karnkowski potwierdził stare prawa, wydał pozwolenie na warzenie piwa gdańskiego dla wszystkich mieszkańców oraz na wybudowanie domu zajezdnego. W roku 1651 r. arcybiskup Maciej Łubieński wyniósł kościół w Kamieniu do rangi kolegiaty. Utworzono także seminarium duchowne i wybudowano przytułek dla ubogich. Miasto zostało poważnie zniszczone w czasie najazdu szwedzkiego w połowie XVII w. W wyniku I rozbioru Polski w 1772 r. Kamień znalazł się w zaborze pruskim. W 1866 r. z inicjatywy miejscowego proboszcza ufundowano w mieście klasztor elżbietanek, przy którym prowadzona była ochronka  i szkoła dla dziewcząt. W okresie międzywojennym miasto nosiło nazwę Kamień Pomorski, od 1945 r. przyjęto nazwę Kamień Krajeński.

Długosz J., Roczniki czyli kroniki sławetnego Królestwa Polskiego, Warszawa 1975, ks. IX, s. 256; Guerquin B., Zamki w Polsce, Warszawa 1984, s. 167; Kajzer L., Kołodziejski S., Salm J., Leksykon zamków w Polsce, Warszawa 2001, s. 218; Miasta polskie w tysiącleciu, kom. red. S. Pazyra, Ossolineum, Wrocław 1965–1967, t. I,
s. 326; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego, Warszawa 1882, t. III, s. 736-739; www.pl.wikipedia.org/wiki/Kamien Krajenski; www.zamki.pl/?idzamku=kamien  

KOWAL - Miasto w województwie kujawsko-pomorskim, powiecie włocławskim. Kowal był zapewne grodem warownym już w okresie wczesnośredniowiecznym. Obok powstała osada służebna, zamieszkała  przez ludność wykonującą posługi na rzecz grodu. Zapewne przeważali w niej kowale, stąd nazwa miejscowości. Pierwszy dokument, w którym ta nazwa się pojawia został wydany 20 I 1185 r. przez księcia mazowieckiego Leszka, syna Bolesława Kędzierzawego. Nadaje on kapitule włocławskiej kościół i wieś Kowale (ecclesiam cum Villa in Cowale). Przez Kowal prowadził ważny szlak handlowy z Torunia do Lwowa. W grodzie istniała komora celna. Jak podaje J. Długosz, w 1277 r., okolice Kowala zostały spustoszone przez Litwinów. W dniu 30 IV 1310 r. księżna Jadwiga, żona Władysława Łokietka, będąc w podróży z Kruszwicy do Krakowa, urodziła w grodzie kowalskim syna, późniejszego króla Kazimierza III Wielkiego. Na początku XIV w. król Władysław Łokietek wydzielił z części kasztelanii brzesko-kujawskiej, kasztelanię kowalską. W dokumencie z 1314 r. występuje kasztelan kowalski Mikołaj z Powałów. W czasie wojny z Krzyżakami Kowal był dwukrotnie niszczony w 1327 i 1331 r. Po zajęciu Kujaw przez Krzyżaków Kowal stał się siedzibą komturii i był nią do pokoju kaliskiego w 1343 r. Kazimierz Wielki odbudował zamek ze zniszczeń i nadał według tradycji prawo miejskie magdeburskie lokując miasto na 52 łanach. Nadał też mieszczanom duże obszary leśne. Niestety dokument lokacyjny zaginął w czasie najazdu szwedzkiego. W 1383 r. wojewoda płocki Abraham Socha zajął Kowal na rzecz księcia mazowieckiego  Siemowita IV. Rok później książę przekazał miasto Bartoszowi Wezenborgowi w zamian za pożyczkę. Kowal wrócił do Korony w 1398 r. staraniem króla Władysława Jagiełły. Tenże król w 1420 r. na zamku kowalskim przyjął posłów czeskich, którzy zaproponowali mu koronę Czech. Od XIV w. Kowal był starostwem grodowym i siedzibą powiatu kowalskiego. Na wojnę trzynastoletnią w 1458 r. miasto wysłało 8 pieszych. W 1519 r. król Zygmunt I Stary nadał miastu prawo chełmińskie. Z Kowalem wiąże się urodzony w 1543 r. Piotr Tylicki, biskup krakowski i podkanclerzy koronny. Największy rozwój miasta przypada na XV i XVI w. Według lustracji z 1616 r. w Kowalu było 240 domów co pozwala szacować ludność na 1440 osób. Upadek miasta nastąpił w XVII w.  Po najeździe szwedzkim w 1658 r. zostało w Kowalu 30 domów. W 1793 r. Kowal znalazł się pod panowaniem pruskim, a od 1815 r. był w Królestwie Polskim i przestał być wtedy miastem powiatowym. Jego mieszkańcy zajmowali się głównie rzemiosłem, handlem i rolnictwem. W 1910 r. mieszkańcy Kowala ufundowali popiersie króla Kazimierza Wielkiego w kościele parafialnym z okazji 600-lecia urodzin. W dniu 30 IV 2010 r. został odsłonięty w mieście pomnik króla w parku jego imienia z okazji 700. rocznicy urodzin. Od 2006 r. urodzony w Kowalu i zamęczony w obozie koncentracyjnym w Dachau błog. o. Dominik Jędrzejewski  jest duchowym patronem miasta.

Kowal poprzez wieki, pod red. Z.J. Zasady, s. 19–37; Miasta polskie w tysiącleciu, t. I, s. 328; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich,
t. IV, 502–503; www.pl.wikipedia.org/wiki/Kowal(miasto)

KRUSZWICA  - Miasto w województwie kujawsko – pomorskim, powiecie inowrocławskim. Jedno z najstarszych miast w Polsce, wymienione w Kronice Galla Anonima. Prawdopodobnie było głównym grodem plemienia Goplan, które w IX w. zostało włączone do państwa Polan. Leżało na szlaku bursztynowym i na szlaku z Wielkopolski na Ruś. Przez Kruszwicę przechodził także szlak wodny od Warty przez Gopło do Wisły. Za pierwszych Piastów był jednym ze znaczniejszych grodów. Bardzo prawdopodobne, że już w XI w. znajdowała się tu siedziba biskupa kujawskiego. Do upadku przyczyniło się spalenie miasta przez Władysława Hermana w 1096 r., za udzielenie schronienia zbuntowanemu synowi Zbigniewowi. Na początku XII w. przeniesiono siedzibę biskupstwa do Włocławka. W końcu XII w. powstała kasztelania kruszwicka. Miasto ponownie zaczęło rozwijać się gospodarczo. Mieszkańcy zajmowali się produkcją szkła, ceramiki budowlanej i warzeniem soli. Jednak próba lokacji miasta w 1303 r. na zachodnim brzegu Gopła nie powiodła się. W latach 1332-1343 Kruszwica była pod panowaniem Krzyżaków. Kazimierz Wielki po odzyskaniu Kujaw zbudował tu w latach 1350-1355 zamek murowany, który stal się siedzibą kasztelanii i starostwa grodowego. W 1422 r. Władysław Jagiełło nadał Kruszwicy prawo miejskie magdeburskie. Miasto było też stolicą powiatu w ramach województwa brzesko-kujawskiego. Mimo przywilejów królewskich Kruszwica nie stała się znaczącym ośrodkiem miejskim. Przyczyną były pożary i zniszczenia wojenne, a także obniżenie się poziomu Gopła, przez co zaniknął szlak wodny od Warty do Wisły. Dwuletnie rządy szwedzkie zakończyły się zniszczeniem w 1657 r. miasta i zamku. W 1772 r. Kruszwica znalazła się w zaborze pruskim. W mieście było wtedy zaledwie 14 domów i 80 mieszkańców. W XIX w. nastąpiło ożywienie gospodarcze. Wpłynęły na to inwestycje w postaci budowy kanału łączącego Gopło z Notecią i tym samym z Kanałem Bydgoskim, linii kolejowej do Inowrocławia oraz budowa cukrowni. Po wojnie zbudowano także zakłady przemysłu tłuszczowego. Najcenniejszym zabytkiem Kruszwicy jest romańska kolegiata pw. św. Piotra i Pawła z XII w. Pozostałością zamku Kazimierza Wielkiego jest tzw. ,,Mysia Wieża”.

B. Guerquin, Zamki w Polsce, Warszawa 1984, s 188; Miasta polskie w tysiącleciu, kom. red. S. Pazyra, Ossolineum, Wrocław 1965-1967, t. I, s. 329-330; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego, Warszawa 1882, t. IV, s. 737-740; www.pl.wikipedia.org/wiki/Kruszwica; www.kruszwica.um.gov.pl; www.zamki.res.pl/kruszwica.htm

KWIECISZEWO   - Wieś w województwie kujawsko – pomorskim, powiecie mogileńskim, gminie Mogilno, dawniej miasto. Osada targowa na pograniczu Wielkopolski i Kujaw, wzmiankowana już w połowie XII w. Od 1138 r. stanowiła ona część oprawy księżnej Salomei, wdowy po Bolesławie Krzywoustym. W 1144 r. odbył się w Kwieciszewie zjazd synów Bolesława Krzywoustego i księżnej Salomei. Po jej śmierci Kwieciszewo stało się własnością kanoników regularnych w Trzemesznie. Według dokumentu z 1215 r. był tu młyn, własność klasztoru w Strzelnie. W  latach 1311-1312 występuje Michał, dziedzic Koszarowa, kasztelan kwieciszewski. W 1326 r. Kwieciszewo przeszło na własność arcybiskupów gnieźnieńskich. Pięć lat później zostaje spalone przez Krzyżaków. W 1342 r. Kazimierz Wielki zezwolił arcybiskupowi gnieźnieńskiemu na nadanie osadzie praw miejskich. Ponowne zniszczenie miasta nastąpiło w 1383 r. w trakcie najazdu Mazowszan. W 1591 r.  Kwieciszewo stało się własnością kapituły gnieźnieńskiej, a następnie klasztoru benedyktynów w Mogilnie. Miejscowość nigdy nie stała się znaczącym ośrodkiem miejskim. W XVII w. było w Kwieciszewie tylko trzech rzemieślników. W 1659 r. z 56 istniejących domów, 46 zostało spalonych. Po pierwszym rozbiorze Polski miasto znalazło się w zaborze pruskim. Ze względu na słaby rozwój i rolniczy charakter miasta, w 1873 r. Kwieciszewo straciło prawa miejskie. Na uwagę zasługuje zabytkowy kościół parafialny pw. św. Marii Magdaleny z XVI w.
 

Miasta polskie w tysiącleciu, kom. red. S. Pazyra, Ossolineum, Wrocław 1965-1967, t. I, s. 330; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego, Warszawa 1882, t. V, s. 31; www.pl.wikipedia.org/wiki/Kwieciszewo; www.kwieciszewo.com

ŁABISZYN

B. Guerquin, Zamki w Polsce, Arkady, Warszawa 1984, 220; Miasta polskie w tysiącleciu, kom. red. S. Pazyra, Ossolineum, Wrocław 1965-1967, t. I, s. 335-336; Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, nakł. F. Sulimierskiego i W. Walewskiego, Warszawa 1882, t. V, s. 885-886; pl.wikipedia.org/wiki/Nakło-nad-Notecią; www.naklo.pl; www.kurier-nakielsk.pl/?id=1; www.muzeum.naklo.pl/edukacja/historianakla